Türk Tarihinin Temel Kaynakları

Türk Tarihi alanında araştırma yaparken istifade edilebilecek kaynaklar üzerinde duracağız. Türkler, kendi kayıtlarını, diğer yazılı millet ve toplumlara göre daha genç dönelerde daha zayıf bir disiplinle kaydetmişlerdir. Bu sebeple İslamiyet öncesi döneme ait kayıtları başkaca devletlerin Türklerden bahsettikleri kısımları takip ederek tespit edebiliyoruz. Bu durum İslamiyet dönemi sonrasında değişmekle birlikte yine yabancı kayıtlardan istifade edebiliyor, çapraz okumalar yapabiliyoruz. 

Eski Türk Tarihine dair kayıtların az ve pek çoğunun henüz tercüme edilmemiş olduğunu düşünecek olursak, bu konudaki araştırmalarda titiz, dikkatli ve yoğun çalışmak durumundayız. Buradan hareketle; İslamiyet öncesi Türk Tarihine dair kaynakları doğru tespit etmek ve kaynakların kullanımı ile ilgili hususların altını çizmek gerekiyor. 

Türk Tarihi hakkında bilgi edinebileceğimiz kaynakları gruplandıracak olursak ;

1. Çin Kaynakları
2. Rus Kaynakları
3. Arap Kaynakları
4. Bizans Kaynakları

Çin Yazılı Kaynakları

Çin, tarih yazımı konusunda en eski medeniyettir. M.ö. 841'den itibaren kayıt tutmaya başlamışlardır. Elbette bu kayıtlar hükümdarlarını methetmek gayesiyle, objektif olmayan, yalnızca kendileri için önemli olan meseleleri konu edinerek kaleme alınmışlardır. Bu metinler arasında Çin ile münasebette bulunmuş diğer milletlerden bahsedilir. Çin ile etkileşimde bulunan önemli toplumlardan biri Türkler olduğu için Türk Tarihi hakkında pek çok bilgiye bu kaynaklardan ulaşabiliyoruz.

Çin kaynakları kimi zaman Metal / Taş eserlerden yahut Kemik ve Kaplumbağa kabuklarına yazılmış unsurlardan oluşabildiği gibi, Klasik Kitaplar, Hanedan Tarihleri, Ansiklopedik Eserler ve Kronolojik Eserler olarak da karşımıza çıkabiliyor. Düzenli metinlerin dışında Metal ve Taşlara kaydediler eserler daha çok efsanevi içerseler de özellikle Hunların ataları hakkında çok önemli kayıtlara rastlanabilmektedir. 

Hanedan Tarihleri

Çin yıllıkları olarak karşımıza çıkan bu eserler en geniş metinlerin bulunduğu kaynaklardır. -104 Yılında Shih-Chi (Tarihi Hatıralar) ile başlayan kaynakların yazımı 1911 yılına kadar devam eder. Bugüne dek geçen 26 hanedanın tarihi kaydedilmiştir. Toplamda 4052 ciltten oluşan hanedan tarihleri muhtelif hanedanların kayıtlarını tutar. En kısa hanedan tarihi 36, en uzunu ise 536 ciltten oluşur. Bu kayıtlar kendi içinde de türlerine göre ayrılırlar. İmparator Yıllıkları, Asil Aileler, Kronolojik Tablolar, İlmi Risaleler ve Biyografiler gibi bölümlerden oluşur. 

Shih-chi (Tarihi Hatıralar): Çin kaynaklarında, Türklere ait en eski kayıtlar olduğu gibi, Çin tarih yazımının da ilk örneğidir. Tsi Ma-ch'ien tarafından M.Ö. 104-91 yılları arasında yazılan bu kayıtlarda Çin tarihinin en eski döneminden Han İmparatoru Wu-ti dönemine kadar olan süreyi kapsar. Eserin 110. bölümü Hunlara aittir. Diğer bölümlerde de Hunlarla ilgili muhtelif bilgilere yer verilmiştir. Hun devletinin kuruluşu ve ikiye ayrılmasını bu kaynakta görebiliyoruz. Bu kaynak batı dillerine tam olarak çevrilmiş değil. E. Chavannes, B. Watson gibi ilim adamları bazı bölümlerini çevirmişlerdir. Bunun yanında Doğu Türkistan'da bulunan Xinjiang Üniversitesi, bu kaynağı tümüyle Uygur Türkçesine çevirerek ilim dünyasına hediye etmiştir. 

Han-shu (Hannameler): Han (Çin) İmparatorluğunun kuruluşundan Wang-mang (M.Ö. 8) döneminde kadar olan dönemi kapsar. Bu dönemde Han (Çin) ikiye bölünmüştü. Han-shu, Batı Han ile ilgili bilgiler içerir. Eser Pan-ku tarafından yazılmaya başlanmış, ölümünden sonra kızkardeşi Pan-chao ve imparator görevlisi Ma-hsü M.S. 10 yılında tamamlamıştır. Bu kaynağın 94. bölümü Hunlara ayrılmıştır. Shih-chi'ye göre Türkler hakkında daha ayrıtılı bilgiler içeren bu kaynakta yazımından sonra da muhtelif düzenlemeler yapılmış, Yan Shi-ku tarafından düzenlenmiş haliyle günümüze kadar ulaşmıştır. Shih-chi gibi bu kaynakta tamamen yabancı dillere çevrilmiş değildir. Ancak Xinjiang Üniversitesi tarafından Uygur Türkçesine çevirilmiş, 1990 yılından sonra da Prof.Dr. Ayşe ONAT başkanlığındaki heyet tarafından tercüme edilerek Türk Tarihine kazandırılmıştır. 

Chiu T'ang-shu (Eski Tang Hanedanı Yıllığı): Tang hanedanlığı dönemini içeren (618-907) kaynak Liü-hsü tarafından 945'de tamamlandı. 194-195-198-199. bölümleri Türkler ve yaşadıkları yerlerle ilgili çok kıymetli bilgiler içerir. Göktürkler, Uygurlar ve diğer Türk Boyları hakkında ihtiva ettiği bilgilerle Türk Tarihinin çok mühim kaynaklarından biri olmuştur. Prof.Dr. İsenbike Togan tarafından 194A bölümü tamamen Türkçeye çevrilmiş, açıklamalı hali 2006 yılında yayınlandı. Ayrıca Prof.Dr. Ahmet Taşağıl bu kaynaktaki verilerin 617-630 yılları arasındaki verileri Kök-Türk kitabında yayınlamıştır. 

Hsin T'ang-shu (Yeni T'ang hanedanı yıllığı): 1061 yılında Song-chi ve Yang-shu tarafından yazılan kaynak Eski T'ang tarihini temel almıştır. Ancak eski yıllığa göre daha fazla bilgiye sahiptir. Konu edilen boyların özeti yapılarak siyasi, içtimai ve kültürel bilgilere yer verip sahip oldukları coğrafya, asker ve hayvanlara kadar detaylı bilgiler verebilmektedir. Eserin 215,217,219,221. bölümleri müstakil olarak Türk Devletlerine ayrılmıştır. Bu kaynak yine Prof.Dr. Ahmet Taşağıl tarafından incelenmiştir. 


Türkler hakkında bilgi içeren diğer çin kaynaklarını da şu şekilde özetleyebiliriz;

1. Hou Han-shu (Sonraki Hanname) (Hunlar)
2. San Kuo-chih (Üç Padişahlık Tezkeresi) (Hunlar)
3. Sung-shu (Sung Hanedanı Yıllığı) (Hunlar, Tabgaçlar)
4. Liang-shu (Liang Hanedanı Tarihi) (Kök-Türkler)
5. Ch’en-shu (Ch’en Hanedanlığı Yıllığı) (Kök-Türkler)
6. Wei-shu (Wei Hanedanı Yıllığı) (Tabgaçlar, Kanglılar)
7. Pei Ch’i-shu (Kuzey Ch’i Hanedanı Yıllığı) (Kök-Türkler)
8. Sui-shu (Sui Hanedanı Yıllığı) (Kök-Türkler)
9. Chiu Wu-tai shih (Eski Beş Hanedanlık Dönemi Tarihi) ( Uygurlar)
10. Sung-shih ( Sung Hanedanı Tarihi) ( Uygurlar)
11. T’ung-tian (Kanunlar Külliyatı) ( Kök-Türkler)
12. T’se- fu Yuan-kui (Kitaplar Cevheri) ( Kök-Türkler ve Uygurlar)

Çin kaynaklarını ilk inceleyen oryantalistler De Guignes, Yakinev, St. Julien, E. Chavannes, P. Pelliot, De Groot, O. Franke olmuşlardır. Türk Tarihçiler arasında ise önce Bahaeddin Ögel ve Özkan İzgi incelemiş, sonraları ise İsenbike Togan, Ayşe Onat ve Ahmet Taşağıl bu kaynaklardan istifade etmişlerdir.

Rus Yıllıkları

Ruslar, Hristiyanlığı kabul etmeleri sonrasında Roma ile münasebetlerini geliştirmiş ve tarih yazımı geleneğini 10. yüzyılda kazanmıştır. Bu vesileyle Türklerin Avrasya ve Doğu Avrupa bölgelerindeki varlıklarını Rus Tarih kaynaklarında görebilmekteyiz. Rus yıllıklarından ilk istifade eden Türk Tarihçileri Zeki Velidi Togan ve Akdes Nimet Kurat olmuştur. Daha sonra Mualla Uydu Yücel, "İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler" adlı çalışmasıyla bu bilgileri Türk Tarihine kazandırmıştır. 

Türk Tarihine dair izler bulduğumuz başlıca Rus kaynakları Nestor, İpatyev ve Lavretev yıllıklarıdır. Bu yıllıklardan en dikkat çekeni Nestor Yıllığıdır. Bu kaynak mistik veriler ihtiva eder. Örneğin; Tufandan sonra yeryüzünün Hz. Nuh oğulları arasında bölünmesi, Babil kulesinin yapımı, Slavların Tuna'ya yerleşmeleri, Hazarların Slavlar üzerindeki hakimiyeti ve vergi ödemek zorunda olmaları, Rusların Hristiyanlığı kabulü Bizans ile ilişkileri gibi Rus tarihi için de çok önemli bilgiler barındırmaktadır. 

Ayrıca diğer yıllıkları şu şekilde listeleyebiliriz;

1. Radzivilov veya Kenigsberg Yıllığı (İçerisinde minyatür barındıran tek yıllıktır)
2. Troitski Yıllığı
3. Nikonov Yıllığı
4. Moskova- Akademi Yıllığı
5. Preyaslav (Suzdal) Yıllığı
6. Birinci Novgorad Yıllığının Sinodal Nüshası
7. Birinci Novgorad Yıllığının İlk Nüshası
8. İkinci, İkinci, Üçüncü, Dördüncü ve Beşinci Novgorad Yıllıkları
9. Ermitaj Yıllığı
10. Vaskresen (Pazar) Yıllığı
11. Tver Yıllığı
12. Pskov Yıllığı
13. Rostov Yıllığı
14. Lvov Yıllığı
15. Yermolin Yıllığı
    
    

İslam Kaynakları

İslamiyeti kabulünden önce Türklerle münasebette bulunmuş bir diğer toplumda Araplar ve Farslar olmuştur. Daha çok coğrafya eserleri ve seyahatnamelerden oluşan bu kaynaklar bazen abartı bazende birbirlerinden çok fazla alıntı yapmış olmaları dolayısıyla dikkatli incelenmesi gereken kaynaklardır. Bu kaynaklardan başlıcalarını şunlardır;

Ebu'l Kasım Ubeydullah: İran kökenli İslam coğrafyacılarından olan Ubeydullah, 886 yılında son şeklini verdiği coğrafya eserinde Doğu Türklerinden bahsetmiştir. Detaylı bilgiler sunmamakla birlikte en eski kayıtlardan biri olarak dikkat çeker. 

Ebu'l Hasan Alî: Seyahatleri sonrasında Acâ'ib el-dûnya eserinde Türkler ve Türk Devleteriyle ilgili bilgiler nakleder. Bazı hatalar olmakla birlikte tarih ve etnoloji açısından çok değerli bilgiler ihtiva eder. Altın Bozkırlar eseri Ahsen Batur tarafından Türkçeye çevrilmiştir. (Ö. 956)

Ebu'l Kasım Muhammed: Tüccar bir alim olarak pek çok yer gezmiş, özellikle Hazar ve Maveraünnehir bölgelerindeki Türkler hakkında detaylı bilgiler vermiştir. (Ö. 977)

Hudûd el-âlem (Kitap): Eski Türkler ve Türk Devletleri hakkında en tafsilatlı bilgileri bulunduran bu kitapta Türk Coğrafyaları hakkında çok kıymetli bilgiler bulunmaktadır. (Ö. 982)

Ebu Sa'id Abdülhayy: Zeyn el-ahbâr adlı eserinde Türk coğrafyası ve etnolojisi hakkında önemli bilgiler aktarmıştır. (Ö. 1041)

Şerefüz el-Zamân Tahir-el Mervezi: Selçuklu hükümdarları Melikşah ve Sultan Sencer'in hizmetinde bulunmuş olan yazar Taba'i Hayavan adlı eseri Türkler ile ilgili bilgiler barındırır. (Ö. 1120)

Ebû Abdullâh Muhammed: Nüzhet el-müştâk adlı coğrafya eserinde Türklerin yaşadığı coğrafyalar hakkında bilgiler bulunmaktadır. (Ö. 1166)

İbn Kesir: Aynı zamanda hadis ve fıkıh alimi olan Kesir, tarih eserlerinde insanlığın yaratıldığı dönemden kendi dönemine kadar olan dönemi kaleme almıştır. (Ö. 1373)

Bizans Kaynakları

Bizan kaynakları hem Avrupa Hunlarına ait ilk kaynaklardır hem de diğer kaynaklarla çapraz okuma yapabilmek açısından önemli bilgiler bulundurur. Avrupa, Balkanlar, Karadeniz Türkleri ile ilgili naklettiği çok önemli bilgilere karşın henüz Türkçeye çevrilmemiş olması Türk tarihçiliğinin büyük eksikliklerinden biridir. Heredot'un İskitler, Ptolemaios ve Dionysios Hazarlar hakkında çok kıymetli bilgiler naklederler. Türk tarihi açısından Bizans kaynaklarını şu şekilde özetleyebiiriz;

Ammianus: Yüksek rütbeli bir subay olarak Bizans ordusunda görev yapmış olan Ammianus, Avrupa Hunlarının görüldükleri ilk yıllara ait bilgiler nakleder. Hunların Gotlarla ilişkileri ve Avrupa içlerine ilerleyişlerinin yanında Türk adetleri ve sosyal hayatı hakkında da bilgiler nakleder. 

Jordanes: Romalı tarihçi, Got Tarihi adlı eserinde Hunlar hakkında önemli bilgiler nakleder. 

Prokopios: Filistinli bir tarihçi olan Prokopios, Kavimler göçü ve Attila'nın faaliyetleriyle ilgili bilgiler verir. Ayrıca Ak Hunlar, Sabirler, Utigurlar ile ilgili verdiği bilgiler de dikkat çekicidir. 

Agatias: Ak Hunlar ile Perslerin mücadelelerini, Türk boyu olan Sabirlerin Perslerle işbirliği yapmasını, İtalya-Got savaşlarında tatbik edilen Hun taktiklerini, Utigur ve Kutrigurlarla ilgili önemli detayları nakletmektedir. 

Protektor: Avar Hakanlığı ile Türklerin yayılmalarıyla ilgili detaylı bilgiler verir. 

Maurice: Bizans imparatoru olan Maurice, Strategion adlı eserinde Avarların askeri disiplini ile ilgili ayrıntılara yer vermiştir. 

Simocatta: Mısırlı tarihçi kendisinden önce kaleme alınan eserleri derlemiş, Avar Tarihi bakımından çok önemli bir kaynak meydana getirmiştir. 

Theophanes: Hun, Bulgar, Sabir ve Hazarlara dair verdiği bilgilerle çok önemli bir kaynak vasfı taşır.

Nikephoros: Hristiyanlığı kabul eden Hun hükümdarından, Avar-Bizans mücadelelerinden ve Hazar-Bizans ilişkilerinden bahseder. 

Diğer bizans kaynakları aşağıdaki gibidir;

1. Olympiodoros (V. Yy. Hunlar)
2. Zosimos (V. Yy. Hunlar)
3. Sozomenos (V. Yy. Hunlar)
4. Sokrates (V. Yy. Hunlar)
5. Theodoretos (V. Yy. Hunlar)
6. Mytilene Psikoposu Zacharias (VI. Yy. Hunlar)
7. Josua Stylitzes (VI. Yy. Hunlar)
8. Ioannes Malalas (VI. Yy. Hunlar, Avarlar)
9. Eugarios (VI. Yy. Hunlar, Avarlar)
10. Georgios Pisides (VI. Yy. Avarlar)
11. Theodoros Synkellos (VII. Yy. Avarlar)
12. Chronicon Paschale (VII. Yy. Avarlar)
13. Ermeni Psikoposu Sebeos (VII. Yy. Türkler, Hazarlar, Eftalitler)
14. Antiochia Patriki Michael (VII. Yy. Hunlar, Avarlar)
15. Epitome (IX. Yy. Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar)
16. Georgios Kedrenos (XI.yy. Hun, Avarlar, Hazarlar, Peçenekler)
17. VI.Leon’un Savaş Taktiği kitabı (X. Yy. Türk, Frank, Langobard Savaş Usulleri)
18. VII.Konstantinos Porphyrogennetos (X. Yy. Peçenekler, Oğuzlar, Hazarlar, Alanlar, Ruslar, Bulgarlar)
19. İoannes Skylitzes (XI.yy. Hunlar, Uzlar, Peçenekler, Macarlar)
20. Anna Komnena (XII.yy. Peçenekler, Uzlar, Kuman/Kıpçaklar, Selçuklu Türkleri)
21. İoannes Zonaras (XII.yy- Hunlar, Macarlar, Peçenekler, Uzlar, Kuman/Kıpçaklar)
22. Michael Glykas (XII.yy- Avarlar, Hazarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar, Kuman/Kıpçaklar)
23. İoannes Kinnamos (XII.yy- Selçuklular, Peçenekler, Macarlar)
24. Georgios Akropolites (XIII.yy- Bulgarlar, Tatarlar, Kuman/Kıpçaklar)
25. Georgios Pachymeres (XIV.yy- Kuman/Kıpçaklar, Tatarlar, Moğollar)
26. VI. İoannes Kantakuzenos (XIV.yy- Kuman/Kıpçaklar, Tatarlar, Osmanlılar)

Seyahatnameler

Seyahatnameler genellikle tüccar ve gezginlerin kaleme aldıkları eserlerdir. Bu eserlere dikkatli yaklaşmak gerekir; zira subjektif ve duygusal olabilmektedir. Türk Tarihi açısından önemli seyahatnameleri şu şekilde inceleyebiliriz;

Hsüan Tsang Seyahatnamesi: Çin'den Hindistan'a casusluk amacıyla giden rahip, Türkistan'dan geçerken Batı Göktürk topraklarından geçmiştir. Bu seyahatindeki izlenimlerini kaleme almıştır. 

Wang Yen-te Seyahatnamesi: Casusluk faaliyeti ile Turfan/Beş-Balık bölgesinde bulunmuş, halkın gelenek ve göreneklerini, yer, şahıs ve boy adlarını kaydetmiştir. 

İbn Fazlan Seyahatnamesi: İtil Bulgarları ile Abbasiler arasında kurulan ilişkilerde İslam Devleti tarafından gönderilen elçiler arasında görev almıştır. Bu seyahati esnasında Türkler hakkında pek çok değerli bilgi kaleme almıştır. 

Bunların dışında Moğollara gönderilen Marko Polo, İbni Batuta gibi isimlerin seyahatnameleri de Türklere ait bilgiler nakletmektedir.